Warunki funkcjonowania i rozwoju instytucji kulturalnych
Instytucje kulturalne są obecne w całym systemie społeczno-kulturowym. Zarówno tworzenie, jak i to co dalej dzieje się z wytworami sztuki, a więc ich obieg i odbiór odbywa się w związku z instytucjami. Zinstytucjonalizowany układ kultury stanowi lokalną sieć ponadlokalnej organizacji życia kulturalnego, same instytucje są z zewnątrz inspirowane, zasilane finansowo i zewnątrz kontrolowane. Instytucje zapewniają ciągłość i stałość funkcjonowania kultury (M. Golka, Transformacja systemowa a kultura w Polsce po 1989 roku: studia i szkice, wyd. IK, Warszawa 1997, s. 58). Według klasyfikacji Głównego Urzędu Statystycznego układ formalny instytucji opierał się na sektorach. Jednostką klasyfikacyjną jest podmiot gospodarujący. W podziale gospodarki narodowej kultura zawiera się w sektorze zbiorczym „kultura i sztuka”. Według tego podziału instytucje kulturalne dzielą się na instytucje krzewienia i upowszechniania kultury oraz instytucje muzyczne, widowiskowe i rozrywkowe, pozostałe instytucje kultury i sztuki K. Kwaśniewska, Wybrane zagadnienia ekonomiki kultury, wyd. COM i UK, Warszawa 1987, s. 35-36).
Przebudowa ustroju państwa i związane z tym zmiany zasad finansowania kultury, które dokonały się w Polsce po 1989 r., spowodowały potrzebę nowego uregulowania zasad organizacji i prowadzenia działalności kulturalnej. W wyniku prowadzonej przez państwo polityki kulturalnej ukształtowane zostały mechanizmy warunkujące funkcjonowanie i rozwój instytucji kultury- akty prawne, w tym dotyczące ochrony dóbr kultury, organizacja i zarządzanie kulturą, finansowanie kultury, promocja kultury i system informacji o kulturze stworzony przez Ministerstwo Kultury i Sztuki (D. Ilczuk, A. Siciński, J. Wojciechowski, Polityka kulturalna państwa, „Kultura Współczesna”, 2-3/1998, s. 153-160).
Korzystając z doświadczeń państw Europy Zachodniej rząd polski przyjął w uchwalonym w 1993 r. dokumencie „Polityka kulturalna państwa. Założenia” stanowisko, że polityka kulturalna prowadzona przez państwo powinna sprzyjać rozwojowi demokracji, społeczeństwa obywatelskiego, ułatwiać twórcom i instytucjom kulturalnym znalezienie się w systemie gospodarki opartej na zasadach rynkowych, umożliwiać ochronę najcenniejszych wartości kulturalnych, wprowadzać i inicjować rozwiązania prawne sprzyjające nowym formom działania (D. Ilczuk, Polityka kulturalna a społeczeństwo obywatelskie w świetle literatury, badań Rady Europy i Unii Europejskiej, „Kultura współczesna”, 1/1999, s. 68).
Wcześniejszą konsekwencją wprowadzonych zmian było uchwalenie ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Wielokrotnie nowelizowana, reguluje główne zasady funkcjonowania instytucji kultury i rodzaje wydatków publicznych na kulturę. Inne ustawy o charakterze szczególnym dotyczące poszczególnych segmentów działalności kulturalnej podlegały także licznym nowelizacjom, z których najważniejszymi była decentralizacja zarządzania instytucjami kultury, głównie poprzez przekazanie ich w gestię samorządów terytorialnych (Informacja o wynikach kontroli wykorzystania środków publicznych na funkcjonowanie instytucji kultury prowadzonych przez samorządy województw. Łódź, czerwiec 2004. Biuletyn Najwyższej Izby Kontroli nr 127/2004, s. 14, http://bip.nik.gov.pl/pl/plbip/wyniki_kontroli_wstep/inform2004/2004127 , 24.02.2009). Działalność kulturalna została zaliczona do zadań własnych gminy w myśl ustawy z dnia 8. marca 1990 roku. Ustawa nie precyzowała jednak dokładnie sposobów realizacji tejże działalności ani obowiązków ciążących w tym zakresie na władzach komunalnych. Stąd pomocą w rozwijaniu demokracji kulturalnej w społeczeństwach lokalnych służyło nadal samorządom terytorialnym państwo i administracja centralna ( J. Grad, U. Kaczmarek, Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu, wyd. UAM, Poznań 1999, s. 254).
Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej precyzuje zasady działalności kulturalnej, która polega na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury. Państwo, w tym organy samorządu terytorialnego sprawuje mecenat nad działalnością kulturalną, polegający na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz na ochronie dziedzictwa kultury. Przedsięwzięcia kulturalne o szczególnym znaczeniu mogą być wspierane finansowo w ramach mecenatu państwowego przez Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz inne organy administracji państwowej (Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Rozdział 1- przepisy ogólne, art. 1. Dz.U.97.110.721, http://www.abc.com.pl/serwis/du/1997/0721.htm , 24.02.2009).